Erfgoed

Het landschap tussen de grote rivieren is het resultaat van eeuwen aan mensenwerk en natuurkracht. Water was er altijd een vriend en een vijand. Het rijke erfgoed van Waterschap Rivierenland omvat een schat aan historische documenten, voorwerpen, gebouwen en landschapselementen. Ons erfgoed draagt bij aan historisch besef, collectief geheugen en aan antwoorden op nieuwe uitdagingen.

Op 12 februari 1273 startte graaf Floris V van Holland het eerste waterschapsbestuur in het rivierengebied. 750 jaar later staan we stil bij onze rijke ervaring en vooral hoe we die inzetten voor de toekomst. Ons werk aan sterke dijken, schoon en voldoende water gaat door.

In 2023 vieren we ons jubileum. Lees hier alles over de historie, ons werk en de activiteiten.

Waterschap Rivierenland ontstond tussen 2002 en 2004 door fusies in Gelderland, Brabant en Zuid-Holland. Elke rechtsvoorganger was al een bundeling van talloze dorpspolders, dijkstoelen en hoogheemraadschappen. In totaal telt ons waterschap een stamboom van 474 rechtsvoorgangers.

Met het Regionaal Archief Rivierenland inventariseert het waterschap het watererfgoed. Deze inventarisatie moet ertoe leiden dat in 2027, als het huidige waterschap 25 jaar bestaat, ons erfgoed inzichtelijk en ontsloten is.

stamboom Waterschap Rivierenland — De stamboom van Waterschap Rivierenland, met 474 rechtsvoorgangers.

Archief en collectie

Eeuwen aan bestuur en ontwikkeling leverden een schat aan historische documenten, voorwerpen en verhalen op. Prachtige kaarten, foto’s, tekeningen en drukwerk vertellen vaak verhalen die nog steeds van betekenis zijn. Het archief van ons waterschap wordt beheerd door verschillende instellingen, maar is centraal ontsloten via Regionaal Archief Rivierenland(externe link) in Tiel.

Akte 1284 — De zegels onder de akte waarmee vijf heren in 1284 het waterbeheer regelden in wat nu Vijfheerenlanden heet. Het is de oudste akte in ons archief.

Uiteenlopende voorwerpen herinneren aan oude gebruiken en werkwijzen van het waterschap. Zoals de bodebussen, meubels en gereedschappen. Indrukwekkend is de collectie hensbekers, waarmee heemraden dronken op hun aanstelling.

Hensbeker van verguld zilver, van de Overwaard uit 1697, met origineel foedraal.

Landschap: dijk en sloot

De rivierdelta was al vroeg bewoond, op hoge oeverwallen en terpen. In de 13^de eeuw kwamen er aaneengesloten dijken die een gebied droog hielden. Sindsdien braken dijken nog honderden keren door, de laatste keer in 1953 in de Alblasserwaard en Altena. In 1995 ging het net goed. Nog steeds zijn dijken, wielen en dijkmagazijnen bepalend in het landschap. Het grootste wiel van Nederland bleef over nadat de Diefdijk bij Schoonrewoerd doorbrak in 1573.

Waaldijk Woilferen — De Waaldijk ligt er sinds 1327, toen de Gelderse hertog het beheer vastlegde. Dit is de dijk bij Wolferen, gezien naar Nijmegen.

Achter de dijken werd het land ontgonnen, steeds verder de moerassen in van de natte komgronden. Het systeem van sloten en vaarten dateert op veel plekken nog uit die vroegste tijd, waarna er altijd aan werd gesleuteld. Herkenbaar zijn nog altijd de tiendwegen, kwelkades, boezemkades en molens.

Tiendweg Alblasserwaard — Tiendweg in de Alblasserwaard, winter 2021.

Industrieel erfgoed

Eeuwenlang maalden molens het water de polders uit. Niet voor niks heet dit een 'gemaal'. Hoe dat werkte, is het best te zien bij de beroemde molens van Kinderdijk(externe link). Sinds machines het werk overnamen van molens, houden gemalen het water op peil. Stoom werd opgevolgd door diesel en elektriciteit. Soms zijn historische gemalen nog altijd in gebruik, zoals het Hollands-Duits gemaal in Nijmegen en het Kolff-gemaal in Hardinxveld.

Hollands Duits gemaal — Het Hollands-Duits- gemaal aan de Ooyse Bandijk in Nijmegen, tijdens de droge zomer van 2018. In 1933 gebouwd in architectuur van de Delftse School.

In de vorige eeuw begon het zuiveren van afvalwater, nu een kerntaak van ons waterschap. In Zaltbommel kwam in 1946 de eerste moderne waterzuiveringsinstallatie van het rivierengebied.

plattegrond zuivering Zaltbommel 1946 — Bouwtekening van de rioolwaterzuivering in Zaltbommel, gereed 1946.

Meer over historische gemalen in Appeltern(externe link), Alblasserwaard en Vijfheerenlanden (stichting(externe link)). Meer over poldermolens in het rivierengebied van Gelderland(externe link), Brabant (externe link)en de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden (stichting(externe link)).

Gebouwen

Langs elke rivier en in elke polder staan gebouwen die herinneren aan de geschiedenis van het waterschap. Zoals de kenmerkende dijkmagazijnen, waar zandzakken en schotbalken werden bewaard. Of de kantoorgebouwen, zoals het historische Waardhuis in Kinderdijk. Of werkplaatsen en schuren, zoals de griendwerkerskeet in Hank en de roedenloods in Groot-Ammers.

Dijkmagazijn Afferden — Het dijkmagazijn aan de Waaldijk in Afferden, uit het eind van de 19de eeuw.

interieur Waardhuis — Interieur van het Waardhuis in Kinderdijk, waarvan de oudste delen dateren uit 1581.

Soms kregen gebouwen een nieuwe functie, als onderkomen voor een lokale stichting voor educatie, historie of toerisme.

Beuningen(externe link) Bemmel(externe link) Elden(externe link) Dreumel(externe link) Waardenburg(externe link)

Waterlinies en vestingen

Rivieren vormen een natuurlijke grens tussen machthebbers. Het rivierengebied was vaak het toneel van gewapende strijd. Water was vaak een wapen, met waterlinies en versterkingen. De Romeinen bouwden hier hun Limes. Gelderse, Hollandse en Brabantse heersers bouwden hun kastelen. Dit was het slagveld tussen Spaanse, Franse, Duitse, geallieerde en Nederlandse legers.

Dalempoort Gorinchem — De Dalempoort in Gorinchem is nog altijd een coupure in de vestingwal, onderdeel van de Merwededijk.

Nog steeds herinneren vooral de waterlinies ons aan het militaire verleden: stadswallen zijn onderdeel van de rivierdijken in vestingen als Gorinchem, Vianen en Nieuwpoort. Stadspoorten doen dienst als coupures (doorgangen in de dijk), zoals de Waterpoorten van Woudrichem en Tiel. Sluizen, dijken en kanalen voor de landsverdediging zijn nog altijd onderdeel van ons watersysteem. Zoals de Lingesluizen in Asperen, het Inundatiekanaal in Tiel en de Diefdijk.

Lingesluis Asperen — De Lingesluizen bij Asperen, tijdens een oefening in 2018. Het is één van de weinige plekken waar waaiersluizen nog steeds in bedrijf zijn.

Meer over de Oude Hollandse Waterlinie(externe link), Nieuwe Hollandse Waterlinie(externe link), Romeinse Limes(externe link), de Bevrijding in 1944-1945 en het Rampjaar 1672.

Markeringen

Langs de dijken en sloten in het rivierengebied zijn tal van sporen te vinden van ons verleden. Merktekens markeren oude rechtsgebieden, rampen en dijkversterkingen. Gevelstenen tonen het waterpeil aan van vroegere overstromingen. Het peil werd afgelezen van historische peilschalen op dijken en nog altijd bij onze stuwen en gemalen.

Kaaie Poale, Veen — De Kaaie Poale aan de Hoge Maasdijk bij Andel, waar ooit de grens lag tussen de rechtsgebieden van Altena en Heusden. Deze palen dateren uit 1785.

Wapen

Het heraldisch wapen van Waterschap Rivierenland werd in 2005 toegekend door de Hoge Raad van Adel. Onderdelen zijn herleidbaar tot de wapenschilden van rechtsvoorgangers. Zoals de schildhouders, een leeuw en een knobbelzwaan. De 'gekanteelde balk' staat voor de fortificaties in de regio en herinnert aan het wapen van Van Arkel. Dit geslacht was van grote invloed in het Gelders-Hollands grensgebied. De golven herinneren aan de vele rivieren in het gebied. De zilveren zalm herinnert aan de vissen in de wapens van de vroegere zuiveringsschappen en van Alm en Biesbosch.

De informatie over waterschapserfgoed is in ontwikkeling en niet volledig.

Over de geschiedenis van Waterschap Rivierenland verscheen in 2002, bij het 15-jarig bestaan, de bundel ‘Tussen dijkstoel en dorpspolder’. Het boek is op aanvraag verkrijgbaar, zolang de voorraad strekt.

Contact: erfgoed@wsrl.nl